‘Kinderen zijn meer dan hun dossier’
Fibbe (r) en Woutersen (l)
Als je kinderleven een dossier is, wat betekent dit dan voor je ontwikkeling? En hoe kijk je daar als volwassene op terug? Psycholoog Henk Fibbe besloot met leerkracht Wilfred Woutersen de kinderen die zij in de jaren negentig begeleidden op de Pionier, de school van het Paedologisch Instituut (PI) in Duivendrecht, op te sporen en te interviewen over deze vragen. Fibbe, die met zijn jeugdzorgorganisatie Fibbe lid is van Met Andere Ogen, bundelde deze verhalen met hulp van Woutersen in De Klas van Meester Wilfred. ‘Dit boek oordeelt niet. Maar je kunt van alle aangrijpende verhalen wel iets leren.’
De kinderen uit de klas van meester Wilfred hadden geen zorgeloze jeugd: door misbruik, mishandeling, verslaving of een combinatie daarvan kwamen ze terecht op de Pionier, een PI-school voor Specialistische Jeugdhulp in het Speciaal Onderwijs. Daar werden ze begeleid in hun sociaal-emotionele-, leer- en persoonlijkheidsontwikkeling. Ze leefden op woongroepen, kregen therapie van onder andere Fibbe en zaten in de klas van Woutersen.
Van idee tot boek
Een aantal van die kinderen zijn Fibbe en Woutersen altijd bijgebleven. ‘Daarom besloten we contact met ze te zoeken, we waren benieuwd hoe het nu, zo’n dertig jaar later, met ze gaat en hoe ze terugkeken op die tijd’, vertelt Fibbe. Dat liep uit op een uniek en uitzonderlijk project, want hoe vaak kom je als leerkracht of begeleider nu eigenlijk te weten wat er van kinderen terechtgekomen is? ‘Van kinderen uit de Specialistische Jeugdzorg al helemaal, want als het niet goed met ze gaat, dan zijn ze meestal ook niet makkelijk te vinden. Ze hebben dan de neiging om uit beeld te blijven.’
Het lukte Fibbe en Woutersen om twaalf van hen op te sporen. Ook waren die allemaal bereid om mee te werken: ze vonden het belangrijk om hun verhaal te delen, misschien hadden anderen er nog iets aan. Fibbe besloot de verhalen samen te brengen in een boek dat bestaat uit drie delen: de periode van voor de Pionier, die tijdens de Pionier én die erna – nu dus. Fibbe: ‘De verhalen van voor de Pionier heb ik vanuit de kinderen zelf opgeschreven. Op die manier lijkt het als lezer net of je erbij was. Dat maakt meer indruk, denk ik.’
Vanessa draait zich om en trekt haar dekentje op tot onder haar kin. Ze heeft het koud. Het maanlicht beschijnt haar gezichtje. Zo blijft ze liggen, de beer die ze vorige week voor haar derde verjaardag kreeg klemt ze strak tegen haar borst, ze haalt diep adem. Het is doodstil in huis. Dan gaan haar oogjes langzaam open. Ze beweegt niet, minuten gaan voorbij. Dan draait ze zich op haar rug en staart naar het plafond. Ze kijkt opzij, naar het raam. Haar ogen gaan de kamer op en neer. Dan gaat ze rechtop zitten en wrijft in haar ogen. Ze tuurt naar de deur aan de andere kant van de kamer. Onder de deur schijnt het ganglicht. Vanessa gaat sneller ademen. Dan slaat ze haar deken weg en springt uit bed. Het koude zeil lijkt haar niet te deren. De angst is nu van haar gezicht te lezen. Ze versnelt haar pas naarmate ze dichter bij de deur komt. Ze moet naar haar zus! Haar hand valt op de klink en de deur vliegt open. Ze tuurt met geknepen ogen de gang in. De deur van Patricia’s kamer is open. Wanneer ze een paar passen vooruit doet ziet ze haar moeder bij het bed staan. In haar hand glimt iets. De vloer van de gang kraakt, moeder draait zich om naar het geluid en ziet Vanessa in de deuropening staan. Even is er de ontmoeting tussen de tegenpolen woede en angst. Moeder begint te schreeuwen en duwt Vanessa met haar vrije hand de kamer uit. Vanessa valt achterover tegen de balustrade en maakt zich klein. Dat is altijd verstandig om te doen als haar moeder boos is. Maar er komt niks.Bron: De Klas van Meester Wilfred
In januari dit jaar kwam het boek uit. Intussen is De Klas van Meester Wilfred alweer toe aan de derde druk. Fibbe: ‘Het boek heeft direct veel aandacht getrokken, ik denk omdat het zo’n uniek project is, met zulke uiteenlopende en aangrijpende verhalen.’ Fibbe gaf het boek zelf uit vanuit zijn jeugdzorgorganisatie Fibbe, die nu op papier ook een uitgeverij is. ‘We hebben met verschillende uitgevers gepraat, maar die wilden allemaal te veel veranderen aan de opzet die wij voor ogen hadden. Dus hebben we het uiteindelijk zo opgelost. Gelukkig maar.’
Veerkracht en moederliefde
Hoewel de verhalen van de twaalf kinderen allemaal heel verschillend zijn, ziet Fibbe ook een paar duidelijke overeenkomsten. ‘Om te beginnen: de veerkracht. Of het nu goed met ze gaat of ze nog steeds worstelen met hun verleden, stuk voor stuk hebben ze ontzettend hard gewerkt om er het beste van te maken. Dat zie je bij iedereen terug.’ Een andere gemene deler: moederliefde. ‘Hoe problematisch de relatie met hun moeder soms ook was, je ziet dat ze er als kind of als volwassene toch naartoe blijven trekken. De verbondenheid met een moeder is zo groot, zelfs als die de bron van de mishandeling was. Dat is voor buitenstaanders vaak moeilijk te begrijpen.’
In sommige gevallen zijn de hoofdpersonen uit het boek er ook in geslaagd om een vorm van contact te onderhouden met hun moeder; in andere gevallen liep dit uiteindelijk toch op een teleurstelling uit. ‘Zoals ook bij Vanessa, die nu zelf moeder is. De band verbeterde en ze liet haar moeder zelfs oppassen op haar kinderen. Toen ze op een dag thuiskwam, trof ze haar moeder dronken op de bank, terwijl de kinderen zonder toezicht ergens in huis zaten.’
‘Toen mijn moeder mij voor de zoveelste keer met een tennisracket in elkaar wilde slaan, was de maat vol. Het voelde echt alsof er jaren van opgekropte woede samen kwamen. Ik pakte het racket van haar af en sloeg terug. Ik sloeg en schopte haar tot ze achterover op de bank viel. Ik weet nog zo goed dat ik met mijn gezicht heel dicht bij het hare was en zei: “Jee, wat ben je eigenlijk lelijk”. Mijn moeder was te verbaasd om iets terug te zeggen maar ze heeft me nooit meer geslagen.?Ik werd dus toch uit huis geplaatst en heb gewoond op jeugdzorgplekken als De Terp en De Glind. Maar het maakt niet uit waar ik was, overal ging het mis en altijd wilde ik weer naar huis, altijd werd ik teruggedreven naar de plek waar ik eigenlijk ook niet wilde zijn, maar die wel het meest vertrouwd was. En altijd was het weer ruzie.?Mensen zeggen nog wel eens tegen me: “Dat jij je moeder nog bleef zien, Vanessa”. Ze snappen het niet. Ik kon geen rust vinden als ik niet thuis was. Ik was op andere plekken agressief en opstandig, omdat dan toch weer mijn moeder miste en naar huis wilde, ook al was me verteld dat mijn moeder in de war was en rare dingen kon doen. Het was toch mijn moeder.’Tekening: Eva van Waaijen
Bron: De Klas van Meester Wilfred
Een derde overeenkomst tussen de verhalen: wat het met je doet als je leven een dossier is. Fibbe: ‘De woorden “als je leven een dossier is” staan niet voor niets op de cover van het boek. Een van de andere hoofdpersonen uit het boek, Marcella, verwoordt het heel duidelijk: een dossier neemt het leven van een kind in de jeugdzorg als het ware over, zegt zij. Het dossier vertelt de waarheid, niet het kind.’ In het dossier van Marcella was een verhaal terechtgekomen over een cavia als huisdier, maar dit moest een hamster zijn. Dat lijkt een onbenullig detail, maar bij een kind roept het de vraag op: wat klopt er allemaal nog meer niet?
Het kind centraal
Nu wil Fibbe geen afbreuk doen aan het nut en de noodzaak van zorgvuldige dossiervorming, maar wijst hij wel op de valkuil het kind zelf hierbij uit het oog te verliezen. Dit is dan ook meteen de belangrijkste les die de lezer uit het boek kan trekken: zet in de begeleiding het kind centraal. Niet het aanbod maar de vraag. Maar dat klinkt simpeler dan het is. Fibbe: ‘Toch is het de enige manier waarop je een kind echt kunt helpen. Dat komt ook duidelijk terug in alle interviews die we afnamen. Alle hoofdpersonen keken op de Pionier terug als een periode waarin er eindelijk interesse in hen getoond werd. Ze voelden zich begrepen door meester Wilfred, die keek naar wat ze wél konden en hen echt wilde helpen.’
Fibbe vervolgt: ‘De jeugdzorg moet zichzelf opnieuw uit gaan vinden. Dat betekent onomkeerbaar dat de hulp geboden moet worden in de leefomgeving van het kind. Uiteraard in het gezin, maar vooral ook op school. Het is moeilijk om dit soort grote veranderingen teweeg te brengen in de huidige situatie. Het vraagt om rigoureuze keuzes. Ik heb de organisatie ‘Fibbe’ opgericht met het doel de kinderen en jongeren te helpen in samenwerking met het onderwijs. Inmiddels hebben we een vaste samenwerking met meer dan dertig scholen. Dat is nog maar een druppel op een gloeiende plaat, maar het is een begin. Een goede samenwerking neerzetten tussen zorg en onderwijs en daarna samen doorontwikkelen, zo mooi kan het zijn.’
Zonder oordeel
Maar De Klas van Meester Wilfred is niet geschreven met het doel om anderen de les te lezen. Integendeel: ‘Het boek velt geen oordeel en dat is juist de kracht ervan. Het zijn de verhalen zoals ze zijn, vanuit de kinderen – en nu volwassenen – die ze meemaakten. Het geeft die verhalen een gezicht.’
Hoe het nu met de kinderen gaat? ‘Daar moet je het boek maar voor lezen’, zegt Fibbe grappend. Een tipje van de sluier: ‘Alle hoofdpersonen dragen het verleden nog dagelijks in meer of mindere mate met zich mee. Op één na, die nu een heel gelukkig en succesvol leven leidt en het verleden achter zich heeft kunnen laten. ‘Hij zegt zelf dat hij dat te danken heeft aan zijn relativeringsvermogen. Maar het blijft ondanks alles heel knap. En iets wat je natuurlijk alle kinderen gunt.’
De laatste tijd heeft Vanessa steeds meer last van het verleden. Binnenkort wordt ze tijdelijk opgenomen om een behandeling te ondergaan. Hoe krachtig je jezelf ook ontwikkelt en hoeveel je ook aan kan, het verleden loert altijd om op een moment je kwetsbaarheid naar boven te halen. Vaak kan je je daartegen wapenen, maar niet altijd.Vanessa weet dat als geen ander.
Tekening: Eva van Waaijen
Bron: De Klas van Meester Wilfred
Henk Fibbe (1958) is medeoprichter en algemeen directeur van Fibbe, Specialistische jeugdzorg in het Onderwijs.
De Klas van Meester Wilfred. ISBN: 9789090378855